Η σύγχρονη
ιδιωτική σφαίρα (ΜΕΡΟΣ Α’)
Η ατομικότητα,
όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα υπό την καταλυτική επίδραση του νομικού
φιλελευθερισμού, αντιπροσωπεύει μια πρωτογενή και προσωπική αξίωση απόλυτου
αυτοκαθορισμού του κάθε μεμονωμένου ατόμου, έναν χώρο προσωπικής αυτονομίας και
ακώλυτης αυτορρύθμισης, εντός του οποίου δεν επιτρέπεται και δε νοείται κανένας
εξωτερικός καταναγκασμός.
Η σχέση ατομικότητας – ιδιωτικότητας, η
οποία θα αποδειχθεί τόσο χρήσιμη στην προσέγγιση της σύγχρονης ιδιωτικής
σφαίρας, παραπέμπει στην απολύτως συναφή λειτουργική σχέση εξωτερικού καταναγκασμού – εξωτερικού
ελέγχου[1].
Στην εποχή μας, η διάκριση ιδιωτικού –
δημοσίου αποκτά, στο πλαίσιο της σύγχρονης μαζικής κοινωνίας, διαφορετικό
περιεχόμενο.
Η ιδιωτική σφαίρα συμπυκνώνει και
συγκεντρώνει κάθε ατομική αξίωση ατομικότητας και ιδιωτικότητας. Στον αντίποδα
της, η σύγχρονη δημόσια σφαίρα περιλαμβάνει και την κοινωνία και το κράτος.
Στις φιλελεύθερες προσεγγίσεις, η ιδιωτική
σφαίρα αντιπροσωπεύει έναν απαραβίαστο από εξωτερικούς καταναγκασμούς και
ελέγχους χώρο προσωπικής αυτονομίας, το προδήλως αρνητικό περιεχόμενο της
οποίας προσδιορίζει τα όρια της ατομικής ελευθερίας. Όπως επισημαίνει ο Mill, η ελευθερία του ιδιώτη δεν αντιδιαστέλλεται μόνο
στην «τυραννία των κρατούντων», αλλά εξίσου και στην «τυραννία της κυρίαρχης
γνώμης και του δημοσίου αισθήματος», δηλαδή από «την τάση της κοινωνίας να
επιβάλλει ως κανόνες συμπεριφοράς τις δικές της ιδέες και συνήθειες» (Mill 1983, 24-25)[2].
Η σύγχρονη ιδιωτική σφαίρα περιλαμβάνει:
α) τον μεμονωμένο άνθρωπο – ιδιώτη ως
πρωταρχική μονάδα κάθε ανθρώπινης κοινότητας, απολύτως και αποκλειστικά
εξατομικευμένης (ατομικότητα),
β) τον ιδιώτη ως απολύτως κυρίαρχο εντός
της ιδιωτικής σφαίρας, η οποία αναγνωρίζεται από κάθε βαθμίδα της κοινωνίας και
από το κράτος (ιδιωτικότητα)
και γ) τον ιδιώτη ως ξεχωριστού φυσικού
προσώπου και ως πρωτογενούς υποκειμένου του δικαίου, όπου προέχει η ιδιότητα
του ως ιδιοκτήτη και ως συμβαλλόμενου (Χέγκελ 2004, θέσεις 105 – 141), αλλά και
ως φορέα ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, δηλαδή ως υποκειμένου δικαίου με διακριτή ταυτότητα (υποκειμενικότητα)[3].
Όμως, αυτή η ιδιωτική σφαίρα, που τόσο
ιδεατά έπλασε ο νομικός φιλελευθερισμός και επηρέασε τη σύγχρονη νομική σκέψη,
είναι δύσκολο να καταδειχθεί με καθαρό και αδιαμφισβήτητο τρόπο στην αδέκαστη δοκιμασία
της πραγματικής ζωής.
Μόνον εάν προσεγγίσουμε την ιδιωτική
σφαίρα, ως αυτοτελή νομική κατηγορία στο πλαίσιο ενός σύστοιχου
κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού είναι εφικτό να αναδείξουμε τη συνάρθρωση της
με υπαρκτές αναφορές σε ειδικές κοινωνικές σχέσεις, όπως καταρχήν το δίκαιο (Πασουκάνις
1985), το οποίο συμπυκνώνει τη μορφή, τη λειτουργία και το περιεχόμενο ενός
ιστορικά προσδιορισμένου κάθε φορά οικονομικού και πολιτικού περιβάλλοντος.
Η ιδιωτική σφαίρα, ως αυτοτελής νομική
κατηγορία, δεν αφορά μόνο σε μια ορισμένη τυπολογία σε επίπεδο νομικών κανόνων,
οι οποίοι διέπουν τη σχέση του ατόμου μ’ έναν ορισμένο κοινωνικό και οικονομικό
σχηματισμό, αλλά και στην αυτόνομη δυναμική που αποκτά η συγκεκριμένη κατηγορία
στο οικείο κάθε φορά πολιτικό σύστημα. Η ιδιωτική σφαίρα αποκρυσταλλώνει ένα
συγκεκριμένο κάθε φορά συσχετισμό μεταξύ του ιδιωτικού δικαίου των εμπορικών
και εμπορευματικών συναλλαγών και του δημοσίου δικαίου των ατομικών
δικαιωμάτων, μεταξύ της ελευθερίας των συμβάσεων και της ελευθερίας ως ατομικού
δικαιώματος.
Με άλλα λόγια, η ιδιωτική σφαίρα
περιλαμβάνει ατομικές ελευθερίες, αλλά και συνθήκες που την υπονομεύουν, ιδίως
αυτές που αναφέρονται σε ανισότητες και αποκλεισμούς.
Για παράδειγμα, στην ατομική σύμβαση
εργασίας παρίσταται δύο τυπικά ίσοι και ελεύθεροι συμβαλλόμενοι. Πλην όμως, η
ελευθερία του εργαζόμενου συνήθως επιβαρύνεται από τις συνήθως επιτακτικές
βιοτικές ανάγκες του, ενώ η νομική τυπική ισότητα που απολαμβάνει ως υποκείμενο
δικαίου επικαθορίζεται δυσμενώς από την οικονομική και κοινωνική του θέση.
Στον αντίποδα των ατομικών, οι συλλογικές
συμβάσεις εργασίας φαντάζουν μεν ως διάρρηξη της ατομικής ελευθερίας των συμβάσεων
και συνεπώς της ιδιωτικής σφαίρας και του εργοδότη, αλλά και του εργαζόμενου,
αλλά παρέχει στον τελευταίο μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ. Για το λόγο αυτό,
η ιδιωτική σφαίρα δεν περιλαμβάνει μόνον αξιώσεις ατομικότητας και
ιδιωτικότητας, αλλά και την πραγματική ελευθερία επιλογών των ατόμων να καθορίζουν
τι θα χειριστούν ως ιδιωτική τους υπόθεση και τι θα εκχωρήσουν στους χειρισμούς
των μηχανισμών της δημόσιας σφαίρας. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, δεν
πρόκειται για την επιβολή εξωτερικών καταναγκασμών, αλλά για μια «εσωτερική»
ελευθερία επιλογών, άμεσα εξαρτημένων από ανάγκες και συμφέροντα.
Η ελευθερία αυτορρύθμισης των ιδιωτικών
υποθέσεων περιλαμβάνει και την ελευθερία εκχώρησης των υποθέσεων αυτών στους
μηχανισμούς και στους χειρισμούς της δημόσιας σφαίρας.
Από την άποψη αυτή, η διάκριση μεταξύ
ιδιωτικών και δημοσίων υποθέσεων βασίζεται στη διάκριση αυτορρύθμισης –
εξωτερικού καταναγκασμού και ελέγχου.
Η αυτορρύθμιση περιλαμβάνει, όμως, τόσο
τις αξιώσεις ατομικότητας και ιδιωτικότητας, όσο και την οικειοθελή εκχώρηση
ιδιωτικών υποθέσεων προς τη δημόσια σφαίρα, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι η
υφίσταται μια πραγματικά ελεύθερη και αβίαστη δυνατότητα επιλογής[4].
Πρόκειται για μια ελευθερία επιλογών, η οποία θεμελιώνει το πρωτογενές αίτιο
«πολιτικοποίησης» της ιδιωτικής σφαίρας. Συνεπώς, η δημόσια σφαίρα, άλλοτε
επιβάλλει τα όρια του εξωτερικού καταναγκασμού γύρω από την ιδιωτική σφαίρα και
άλλοτε υποχρεώνεται να «δεχθεί» στο ρυθμιστικό της πεδίο υποθέσεις, τις οποίες
οι εκάστοτε κυρίαρχες δυνάμεις, θα προτιμούσαν να παραμείνουν ιδιωτικές.
Βασίλειος
Γκίκας
Κοινωνιολογία
των θεσμών της εθνικής και διεθνούς διακυβέρνησης, σελ. 8-11.
[1] Η Άρεντ στο βιβλίο της «Η ανθρώπινη κατάσταση»
(πρβλ. Βασική βιβλιογραφία) ισχυρίζεται
ότι ο νόμος ταυτιζόταν αρχικά με μια «οριακή γραμμή», η οποία συνιστούσε ένα
χώρο, ένα είδος «νεκράς ζώνης» μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου, η οποί κάλυπτε
και προστάτευε και τις δύο σφαίρες, ενώ συγχρόνως διαχώριζε την μία από την
άλλη. Χαρακτηριστική είναι, από την άποψη αυτή, η θέση του Πλάτωνα στους Νόμους
ότι ανάγκη δικαίου δεν υφίσταται μεταξύ των μελών μιας οικογένειας (πρβλ.
Βασική βιβλιογραφία, Νόμοι, 680
a,
4 – 8). Πρβλ. επίσης, την Εισαγωγή του Η. Π. Νικολούδη, στην έκδοση των Νόμων,
Δαίδαλος – Ι. Ζαχαρόπουλος Αθήνα 2008, τομ. Α΄, σελ. 152. Στο πλαίσιο αυτό, η
διάκριση δημοσίου – ιδιωτικού δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη διάκριση δημοσίου
– ιδιωτικού δικαίου, αφού το δίκαιο, ως ειδική κοινωνική σχέση τοποθετείται
αποκλειστικά στη δημόσια σφαίρα.
[2]
Για την τυραννία της πλειοψηφίας πρβλ. επίσης Zakaria, F.: The Future of Freedom. Liberal Democracy Home and Abroad, Εκδ. Norton & Company, London 2007, σελ. 105 κ.επ.
[3] Πρβλ. επίσης σην Εισαγωγή του Η. Π. Νικολούδη στους
Νόμους του Πλάτωνα, οπ.π., σελ. 124
[4] Πρβλ. Βαν Ντεν Μπεργκ, Π.: Το Εθνοτικό Φαινόμενο,
Εκδ. Κουρομάνος, Θεσσαλονίκη 2004 (Επιμέλεια – Πρόλογος Μ. Μαραγκουδάκης), όπου
(σελ. 448) γίνεται αναφορά στο μοντέλο ατομικής επιλογής, το οποίο περιλαμβάνει
«διαδικασίες» που «λαμβάνουν χώρα όχι στο αφηρημένο συλλογικό επίπεδο, αλλά στο
ατομικό επίπεδο, όπου οι άνθρωποι αποφασίζουν λίγο ή πολύ συνειδητά να δράσουν σύμφωνα
με το συμφέρον τους».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου